Светиот отец наш Григориј Палама Архиепископ Солунски
Прашање поставено кон него
Некои говорат дека правиме лошо што се трудиме умот наш да го затвориме внатре во нашето тело, зашто велат тие, многу е попотребно и покорисно на секој начин да го рашируваме надвор од телото. Притоа, тие силно ги напаѓаат некои од нашите учители и пишуваат против нив, дека ги учат почетниците да гледаат во себе и преку дишењето да го воведуваат својот ум внатре во себе, велејќи дека умот е неразделен од душата. А, ако умот е неразделен од душата, а е соединет со неа, тогаш како може да се воведе во неа? - Ги обвинуваат уште и затоа дека божем учат дека божествената благодат треба да се вселува во нас низ ноздрите. Но, јас, знаејќи дека сето ова е вистинска клевета, зашто не сум слушал некој од нашите учители да учи вака, заклучувам дека и другите нивни напади се обични злобни клевети зашто тие, обично, го измислуваат против нив она што не е вистина, а она што е вистина - обично, злобно го искривуваат. Но, ти се молам, оче, да ме научиш: како и зошто се трудиме со особено внимание да го воведуваме умот внатре и зошто не сметаме дека тоа е лошо што го заклучуваме во телото?
Неговиот одговор на оние кои во своето безмолвие се трудат да внимаваат на себеси и не без корист се трудат да го држат својот ум внатре во себе
1. Не слушаш ли, брате, што говори апостолот: „Не знаете ли дека вашето тело е храм на Светиот Дух?“ [1. Кор. 6, 19]; и пак: „Вие сте храм Божји и Духот Божји живее во вас“ [1. Кор. 3, 16], како што говори и Бог: „ќе се вселам во нив и ќе одам меѓу нив; ќе им бидам Бог, а тие ќе бидат Мој народ“ [2. Кор. 6, 16]. За да се удостои да биде живеалиште на Бога, кој ли ќе смета дека умот е неподобен во него да се всели Бог? А како ли и Бог во почетокот го вселил умот во телото? Дали Он со тоа направил лошо? Брате, овие зборови треба да им ги упатиме на еретиците, кои говорат дека телото е зло и дека е дело на лошото начело. А ние го сметаме за зло кога е умот во телесните мудрувања, а не сметаме дека е зло кога е тој во телото, зашто телото не е зло. Зашто, секој што се прилепува со својот живот кон Бога, извикува кон Бога заедно со Давида: „За Тебе жеднее душата моја. Колкупати за Тебе копнее телото мое на земјава пуста, неплодна и безводна?“ [Псал. 62, 1]; и: „Срцето мое и телото мое со радост се стремат кон живиот Бог“ [Псал. 83, 2]; и со Исаија: „Мојата внатрешност стенка... како гусле“ [Иса. 16, 11] и: „Господи! Раката Твоја беше високо крената, но тие не ја видоа; ќе видат и ќе се посрамат оние, што го мразат Твојот народ; оган ќе ги голтне Твоите непријатели [Иса. 26, 11]. - Ако апостолот и го нарекува телото смрт, кога говори: „Кој ќе ме избави од телото на оваа смрт?“ [Рим. 7, 24], тој под овие зборови го разбира телесното мудрување. А кога го применува ова кон духовното, тој со право го нарекува тело, а не едноставно тело, туку тело на смртта. А кога нешто погоре покажува дека не го обвинува телото, туку стремежот кон гревот како последица од паѓањето во грев, тој говори: „А јас, пак, сум од тело, продадено на гревот“ [Рим. 7, 14]. А оној што е продаден, тој не е роб по природа. Затоа понатаму говори: „Јас знам дека во мене, односно во моето тело, не живее доброто“ [Рим. 7, 18]. Гледаш ли дека тој не го нарекува телото зло, туку она што живее во него. И така, злото е тоа што не е ум, затоа што апостолот понатаму вели: „Но, во органите свои гледам друг закон, кој војува против законот на мојот ум..., кој е во моите органи“ [Рим. 7, 23]. Затоа ние, противставувајќи му се на законот на гревот, го изгонуваме од телото и таму го населуваме умот, како надзирател и управител на сѐ и преку него и поставуваме закони на секоја душевна сила и на секој од членовите на телото. На чувствата им препишуваме - што и во колкава мера треба да примаат; кое дело на духовниот закон се именува воздржување; дејствениот дел на душата го настројуваме со најдобро расположение, кое се именува љубов; го подобруваме и умствениот дел, одгонувајќи од него сѐ што му пречи на умот да се издигнува кон Бога, - и овој дел на духовниот закон го нарекуваме трезвение.
2. Оној што преку воздржувањето ќе го очисти своето тело, а со љубовта прави гневот и похотта да бидат поход за добродетелите, со молитва очистениот ум го научува да стои пред Бога, тој, ќе ја придобие во себе ветената благодат на оние што имаат чисто срце, и тогаш ќе може да говори заедно со апостолот: „Оти Бог, Кој некогаш заповеда од темнина да изгрее светлина, Он ги озари срцата наши за да биде познанието на славата Божја во лицето на Исуса Христа светло. Но, таа ризница ја носиме во глинени садови, та преизобилната сила да Му се оддава на Бога, а не нам“ [2. Кор. 4, 6-7], - а не на телото. Па така, и ние, ако го држиме својот ум внатре во нашите тела, дали ќе направиме нешто недостојно за величината на умот? И кој ќе го каже ова, освен оној најнедуховниот и чиј ум е лишен од божествената благодат?
3. Нашата душа е обдарена со многу сили и се ползува со телото, кое таа го оживува, како со свое орудие, - а со кој орган, како со орудие, се ползува во својата дејност таа нејзина сила, која ја именуваме ум? - Никој никогаш не мислел дека умот престојува во ноктите и во клепките, во ноздрите или во образите, но сите се согласни дека е тој внатре во нас; само не се согласуваат во тоа - со кој внатрешен дел се ползува како со свое орудие. Едни мислат дека е тоа мозокот, како во некоја тврдина, а други - дека е тоа внатрешноста на срцето. Со овие, последниве, и ние сме согласни, појаснувајќи само, дека нашата разумна сила во срцето не е затворена како во некој сад, зашто не е телесна и не е надвор од него, како да е соединета со него, не е во срцето како во свој орган и ние ова секако го знаеме, не затоа што сме научени од некои луѓе, туку од Самиот Создател на човекот Кој говори во Евангелието: „Не она, што влегува во устата, го осквернува човекот, а она што излегува од устата, тоа го осквернува човекот..., оти од срцето излегуваат лоши помисли, убиства, прељубодејства, блудства, кражби, лажни сведоштва, хули“ [Матеј, 15, 11, 19]. Ова истото го говори и свети Макариј Велики: „Срцето управува со сите органи и кога благодатта ќе ги исполни сите простори на срцето, господари над сите помисли и членови, зашто таму е умот и таму се сите душевни помисли“. И така, срцето е скриеното живеалиште на умот и првиот телесен орган на мисловните сили.
4. Затоа, грижејќи се со загрижено трезвение да ја назираме нашата мисловна сила, да управуваме правилно со неа, на каков друг начин ќе успееме во ова, ако не со тоа, што ќе го собереме расеаниот наш ум, да го воведеме внатре - во самото срце, кое е сокровиште на помислите? Затоа и блажениот Макариј, малку подолу под наведените зборови, говори вака: „Таму треба да гледаме, дали благодатта ги испишала законите на духот.“ - Каде таму? - во главниот орган, таму каде што се умот и сите душевни помисли, односно во срцето.
5. Гледаш ли дека е неопходно за оние кои одлучиле да внимаваат на себеси во безмолвие, да го собираат својот ум и да го заклучуваат во своето тело, а особено во она што е највнатрешно тело во телото, кое го нарекуваме срце. Зашто, според псалмопеачот: „Сета слава на царската ќерка е внатре“ [Псал. 44, 13], тогаш зошто да ја бараме некаде надвор? Ако според апостолот: „Бог Го испрати Духот на Својот Син во срцата ваши, кој вика: авва, Оче!“ [Гал. 4, 6], тогаш како ние во нашите срца да не се молиме со овој Дух? Ако според зборовите на Господа, на пророците и на апостолите: „Царството Божјо е во вас внатре“ [Лука 17, 21] тогаш нема ли да биде надвор од царството небесно оној, кој така усрдно се труди да го изгони својот ум надвор од себе?
6. Гледаш ли дека оној што сака да му се противставува на гревот, да придобие добродетел и да се удостои со венец за својот добродетелен подвиг, за да го развие во себе духовното чувство, како залог за добивање на овој венец, неопходно е да се врати и да се задржи умот внатре во телото, внатре во себеси! Да го поставуваме умот не надвор од телесното мудрување, а надвор од самото тело, за умот таму да ги добие телесните соѕерцанија, тој е врвот на елинската заблуда, коренот и изворот на нивните лоши мисли, пронајдок на демоните, мајка на незнаењето и ќерка на безумието. Затоа, оние што говорат по внушение на бесовите, се оддалечуваат од себеси и не знаат што говорат. А ние не само во телото и во срцето, туку и внатре во нас самите, во себеси, го воведуваме својот ум.
7. Зар не се достојни за осудување оние што говорат: „Умот не е одделен од душата, туку соединет со неа, па како пак ќе ја воведуваме внатре? Како што се чини, тие не знаат, дека едно е природата на умот, а друго - неговата дејност. Или, пак, знаат, но доброволно застануваат на страната на измамниците, па врз основа на созвучноста на зборовите прават измамливи софизми. Зашто, не прифаќајќи ја едноставноста на духовното учење, тие, извежбани во дијалектиката на противречностите, според мислењето на свети Василиј Велики, ја извртуваат силата на вистината со противностите на лажливиот разум, со софистичка уверливост. Такви се и треба да бидат оние, кои, иако не се духовни, сепак си даваат слобода - да расудуваат и да учат за она што е духовно. Се разбира, ним не им е непознато, дека како што очите ги гледаат сите видливи работи, само себеси не се гледаат, дека е тоа така и со умот. Но, умот ги гледа и другите работи, кои треба да ги гледаме, што, според зборовите на Дионисиј Велики, е по правото движење на умот, а потоа се враќа кон себеси, дејствувајќи со обратно движење кон себе, па така се гледа и самиот себеси. Овој свет отец ова го нарекува кружно движење.
8. Но, дејството на умот е подобро и посвојствено тогаш кога се издигнува над себе, тогаш кога се соединува со себеси. Зашто, умот, како што говори свети Василиј Велики, кога не се расејува по надворешните предмети (ете, гледаш дека излегува, и тоа што излегува, има потреба да се врати), затоа и се враќа при себеси, а од себеси се издигнува кон Бога по сигурен пат. Зашто, ова движење, како што говори Дионисиј, тој незаблудлив гледач на духовните работи, не може да падне во никаква заблуда. Таткото на прелеста, измамата и заблудата, кој секогаш настојува да го отстрани човекот од овој пат и да го наведе на патот на измамите, никогаш досега, колку што ни е познато, не наоѓал помошник, кој би се погрижил со добри зборови да привлекува кон него. А сега, како што се чини, си нашол сојузници, кои, како и ти самиот што рече, изнаоѓаат веќе и зборови, со кои ги предрасполагаат и се обидуваат да ги уверат сите, дека е многу подобро, ако за време на молитвата се држи умот надвор од телото, дури и од страна на оние, кои го избрале безмолвниот живот, не срамувајќи се дури и од тоа што свети Јован Лествичник ни ја изградил „Лествицатаˮ, по која лесно се издигнуваат луѓето на небото, и кој одредено и одлучно кажал, дека е „безмолвник оној, кој своето бестелесно суштество - својата душа се труди да ја задржува во пределите на телесниот дом“ [Слово 27, 6. Согласно со него нас нѐ учеле и сите наши духовни оци. Зашто, ако не го заклучиме нашиот ум внатре во нашето тело, тогаш како ќе го сосредоточиме него во себеси?
9. Гледаш ли, брате, дека не само духовно, но и воопшто, ако размислуваме човечки, треба да признаеме, дека е нешто најнеопходно: оние што посакале да си припаѓаат самите на себеси и да бидат навистина монаси според својот внатрешен човек, тие го воведувале својот ум внатре, во своите тела и го држеле таму. Па дури и да не е неумесно и самите почетници во духовниот живот да ги поучуваме да внимаваат на себеси и да свикнуваат својот ум да го воведуваат внатре во себе, преку дишењето. Зашто, никој од оние што веќе имаат соѕерцание, никој од оние што навлегле во духовната мудрост, нема да го отклонуваат почетникот од некој од начините, што служат за воведување на умот во себеси. Бидејќи умот кај оние што набрзо го започнале својот духовен подвиг, често кога се обидуваат својот ум да го затворат во себе, не успеваат во тоа и нивниот ум отскокнува назад и тие треба веднаш да го враќаат назад, а тој кај оние што уште не навикнале на тоа, нивниот ум е тешко задржуван со вниманието при соѕерцанието, затоа некои им советуваат да се воздржуваат од честото дишење, некако да го задржуваат, така што заедно - успореното дишење и умот свој да го задржуваат во себе, додека, со Божја помош, преку свикнувањето на ова, умот не се приучи, да не го свртува своето внимание на она што го опкружува и да не се меша со него, да добие сила да се сосредоточува во себеси. Впрочем, успорувањето на дишењето, ова може секој да го разбере, дека самото усилено внимание на умот е придружувано со успорено дишење, зашто заедно со засиленото размислување за нешто - вдишувањето и издишувањето се успорува, особено кај оние што безмолствуваат и со тело и со душа. Зашто овие, празнувајќи духовно и одмарајќи се од сите свои работи, колку е тоа можно и умесно, ги задржуваат разнообразните движења на своите душевни сили, а особено во областа на познавањето, сите чувствени усети и воопшто секое движење на телото, кое е подложено на нашата власт.
10. Сето ова им е својствено на оние, кои напреднале во безмолвието, зашто кога душата ќе навлезе самата во себе, тогаш тоа станува по неопходност само по себе, без труд и без особено настојување. А на почетниците ништо од ова не им е давано без тежок и заморен труд. Иако трпението следи само по себе по љубовта, зашто „љубовта сѐ претрпува“ [1. Кор. 13, 7], но, сепак, ние преку самопринудување се учиме на трпение, за да можеме преку него да ја придобиеме љубовта. Така е со нас, а за тоа, зошто да говориме многу? Сите оние, што во својот живот го доживеале ова, им се смеат на оние кои, без да го доживеат и испитаат, пишуваат и говорат против вистинитоста на она што всушност не го знаат. Зашто, овие работи не се научуваат со зборови, туку со труд и со дело; од трудот доаѓа искуството, кое придонесува корисни плодови, се згрозува од некорисните зборови на луѓето, кои сакаат да спорат и да се истакнуваат.
11. Бидејќи, како што рекол некој од големите учители за ова, по гревовното паѓање, внатрешниот човек обично се согласува со она што е надворешно, тогаш зошто да не прифатиме, дека оној што настојува својот ум да го сврти во себеси, бива многу помаган и од своите очи, место да талкаат вамутаму, тој ги насочува кон себе, кон своите гради? Како што, кога очите се свртени кон надворешното, тогаш, преку гледањето на надворешните работи, умот се расејува, така и кога погледот ќе го свртиме внатре, тогаш и умот се враќа и се собира внатре во срцето.
12. Мојсеј говори: „Пази се, да не влезе во срцето твое лукава мисла“ [5. Мој. 15, 9]. Внимавај на себе, на целата личност; не така што да внимаваш на нешто, туку да внимаваш на сѐ. Со што треба да внимаваме? - Се разбира, со умот, зашто со ништо друго не можеме да внимаваме на себеси. Затоа него постави го да биде пазител на твојата душа и на твоето тело, и преку тоа лесно ќе се избавиш од страшните телесни и душевни страсти. Ете, вака претстојувај самиот над себеси, самиот себе набљудувај се, или, подобро речено, надгледувај, надзирај и расудувај. Зашто, на овој начин незаузденото твое тело ќе му го потчиниш на духот, а во твоето срце никогаш нема да бидат тајните зборови на беззаконието.
13. Проповедникот говори: „Ако гневот на оној што владее избувне врз тебе“ [Проп. 10, 4], не оставај ни еден дел од твојата душа, ни еден член од твоето тело, - не оставај ги без да бидат надзирувани. Зашто, на овој начин ќе бидеш победник над духовите што те искушуваат одоздола, испитувајќи ги одозгора ти и твоето срце и твојата утроба, претходно ти самиот ќе ги испиташ и таинствено ќе претстоиш смело. Светиот апостол Павле вели: „Ако бевме се испитувале сами себе, тогаш немаше да бидеме осудени“ [1. Кор. 11, 31], па, откако ќе го доживееме она чувство на светиот пророк Давид, чувството за Божјото присуство насекаде, да можеме и ние да Му речеме на Бога: „Но и темнината нема да биде темнина за Тебе, и ноќта за Тебе е светла како ден и темнината како светлина“ [Псал. 138, 13], - не само што сакам сета сила на пожелувањето на мојата душа да ја направам Твоја, туку сакам, ако во телото мое се најде некаква искрена таква желба, сакам и тоа да полета кон Тебе, кон Тебе да се приврзе и кон Тебе да се прилепи. Зашто, како што во телесните сласти сите желби на душата се свртени кон телото, така што потполно и тие стануваат тело и Духот Божји нема да пребива во нив [1. Мој. 6, 3], така и кај оние, кои умот свој го устремиле кон Бога и душата своја да го сака божественото, а телото, откако ќе се престрои, се издигнува заедно со Духот и го вкусува божественото општење, па преку тоа и тоа е придобивка Божја и дом Божји, па престанува да го има „телесното мудрување“, кое е непријателство пред Бога, зашто „телото сака противни работи на духот“ [Рим. 8, 7; Гал. 5,17].
14. Кое е поудобно место за духот кој нѐ напаѓа одоздола, телото или умот? - Зар не е телото, во кое, како што говори и апостолот, „не живее доброто“ [Рим. 7, 18], сѐ додека човекот не го прими „Законот на Духот“ [Рим. 8, 2]. Зашто, овој живот на душата не треба да го оставаме без внимание. Инаку, како може душата да биде наша? Како можеме да ја задржиме за нас? Како ќе ги одбиваме нападите на лукавиот против неа, особено кога ќе дознаеме и ќе се научиме како да им се противставуваме на злобните духови, ако и преку надворешни начини не се научиме како да внимаваме на себеси? А ова не го говорам само за почетниците, зашто и кај совршените имало и такви, кои се користеле со ваквите начини за време на својата молитва, и Бог ги услишувал, не само по Христа, но и по Христовото доаѓање кај нас. Зашто, и самиот совршен во боговидението пророк Илија, „се наведна кон земјата, го стави лицето меѓу колениците свои“ [3. Цар. 18, 42], па така, откако го собрал својот ум во себеси и кон Бога се устремил, ја прекратил повеќегодишната суша.
15. А оние од кои си слушал да велат, како што рече, нешто што е спротивно на ова, чинам, брате, дека боледуваат од фарисејската болест, зашто не сакаат чинијата своја да ја измијат однатре [сп. Матеј 23, 26, односно, не сакаат да го надгледуваат и да го чистат срцето свое, да не се очистуваат според преданијата на отците; се обидуваат тоа да го прават на свој начин, како нови учители, без надворешно смирение во движењата, како што го правел тоа митникот за време на својата молитва. Зашто, како што вели Господ во Евангелието: „А митникот стоеше оддалеку; не смееше дури и очите да ги подигне кон небото“ [Лука |8,13]. Се трудат на него да се огледаат во својот надворешен изглед оние, кои внимаваат на себеси за време на својата молитва, а оние што ги именуваат омфалопсихи, односно, чија душа е во папокот, очигледно ги нарекуваат така за да им се потсмеат и зашто лажно ги обвинуваат. Зашто, кој, кога од овие луѓе рекол дека душата е во папокот? Со ова покажуваат дека се обични клеветници, навредувачи на оние што се достојни за пофалба, а не исправувачи на заблудените; тие пишуваат не заради вистината, а од суета; не затоа да ги доведуваат луѓето до отрезнување, туку за да ги оддалечуваат од него. Само самото ова дело и оние што се трудат да го извршуваат, се трудат на секој начин да ги понижат заради надворешниот начин, кој тие го употребуваат при ова. Таквите и оној што рекол: „Твојот закон е во срцето мое“ [Псал. 39, 8], и оној што Му рекол на Бога мојата внатрешност е како гусле, а срцето мое како стена [Иса. 16, 11], готови се да ги именуваат килиопсихи [чија душа е во стомакот] и воопшто да ги напаѓаат оние, кои преку телесни ставови и движења го изобразуваат духовното и божественото. Тие ним не им причинуваат никаква штета, туку напротив, она што им го прават ќе биде причина за нивно ублажување и преумножување на венците на небесата за нив, а тие што ги напаѓаат ќе останат надвор од завесата, па дури нема да бидат удостоени да погледнат на сенката од вистината. И треба многу да се плашат да не бидат подложени на вечна казна за тоа не само што отстапиле од светиите, туку и за тоа што ги напаѓале со зборови.
16. Ти секако го знаеш животот на свети Симеон Нов Богослов; тој бил вистинско чудо за сите и се прославил со натприродни чуда. А кој ќе ги нарече неговите списи книги за животот, тој нема да погреши против вистината. Исто така, ти знаеш и за свети Никифор, оној преподобен отец, кој многу години преживеал во тишина и во безмолвие, а потоа се населил во пусти места, се прифатил за труд: да извлече од делата на светите отци и нам ни го предал како правило за светото трезвение. Во овој спис се говори за делата на трезвението, против кое, како што велиш некои стануваат.
17. И зошто да ги наведувам древните отци? Оние што живееле многу пред нас, кои биле посведочени од Светиот Дух и Чија сила се појавила преку нив, а сето тоа ни го предале тие преку зборовите на својата уста. Теолипт, кој бил вистински богослов, многупочитуван претстојател на Филаделфиската црква, а од неа, како од некој светилник, целиот свет и осветлен; Атанасиј, кој во текот на многу години го украсувал патријаршискиот престол и чиј кивот со светите мошти го прославил Самиот Бог; Нил од Италија, ревнителот на великиот Илија, кој во ништо не му отстапуваше; Гаврил и Атанасиј, кои се удостоиле со дар на пророкување. Сите овие и многумина други пред нив, кои живееле со нив и по нив, го пофалуваат ова предание и ги убедуваат оние, кои сакаат да го примат, и без оглед на тоа, што новите учители на безмолвието, кои не виделе ни дел од него, не од личен опит, туку врз основа на своето своеволно учење, поточно пелтечат за него, се обидуваат да го отфрлат и да го уништат, без никаква корист за оние што ги слушаат. А ние со некој од овие светии лично сме разговарале, со нив кои беа научени од личен опит и од божествената благодат, и ги имавме за учители. Па како смееме да ги сметаме за ништо и да ги признаеме оние кои се осмелуваат надуено да учат со итро исплетени зборови?
18. И ти одврати се од нив и говори разумно заедно со псалмопеачот Давид: „Благословувај го, душо моја, Господа и целата моја внатрешност да го благословува Неговото свето име“ [Псал. 102, 1]; биди меѓу послушните ученици на отците. Слушај ги нив, кои колку упорно те поучуваат својот ум да го воведуваш внатре и таму да го држиш.
Светиот отец наш Григориј Палама Архиепископ Солунски